Pazar ile İlgili Bilgiler
Bosna Hersek pazarında başarılı olmak için pazarı komşu ülkelerle bir bütün olarak düşünüp, tüm bölgeye hitap edecek şekilde pazara girmek daha uygun olacaktır.
Bölgede yeterli sermaye birikimi olmadığı için peşin satış yerine 3-6 ay vadeli satış yapıldığı görülmektedir.
Ticari faaliyetlerin sadece karşılıklı güvene dayalı olarak yürütülmesi yetmemekte, işadamlarımızın her türlü işlemi mutlaka geçerli yasal bir belgeye dayandırması tavsiye edilmektedir.
Ayrıca ihracatçılarımız bu pazarda güçlü olan Sırp, Hırvat, Alman, İtalyan, Avusturya, Yunan ve İspanyol firmaları ile rekabet ederken, fiyat kırarak birbirlerine zarar vermemeye özen göstermelidirler. Firmalarımızın ürünlerinde farklılık yaratarak ve kaliteye önem vererek pazardan pay almaya çalışmaları hem kendileri hem de ülkemiz ihracatı için daha faydalı olacaktır.
Dağıtım Kanalları
Bosna Hersek’te pazara girebilmenin en etkili yolu, büyük toptancılarla ya da yeterli büyüklükte dağıtım filosuna sahip firmalarla işbirliği yapmaktır.
Yabancı sermayeli büyük zincirlerin son zamanlarda pazara hakim oldukları görülmektedir. Kendileri doğrudan ithalat yapabilen bu firmalarla çalışmanın en büyük avantajı, ürünlerin Bosna Hersek dışına, çevre ülkelere de satılmasına imkan veriliyor olmasıdır.
Tüketici Tercihleri
Bosna Hersek genelde tüketim toplumu özelliği göstermektedir. Ülkenin genel gelir durumu düşük olduğu için ürünlerin, kaliteden taviz vermeden uygun fiyatlarla olmasına dikkat edilmelidir.
Fiyat ve marka Boşnak tüketicinin büyük önem verdiği hususlar olup, iyi bilinen uluslararası markalar avantajlı olmaktadır. Bu yüzden de bu markalarla iyi fiyat ve iyi organize edilmiş reklam kampanyaları ile başa çıkılması mümkün olabilir. Özellikle dayanıklı tüketim mallarında Boşnak tüketici garanti belgesine, servisin olup olmadığına özellikle bakmaktadır.
Türk ürünlerinin Bosna Hersek’te diğer ülke ürünlerine karşı avantajı, çok sayıda Boşnak’ın öğrencilikleri ya da Türkiye’deki akrabalarını ziyaretleri sırasında Türk ürünlerinin yüksek kalitesine şahit olmalarıdır. Türkiye’nin ünlü markalarının halihazırda Saraybosna’da mağazaları açılmıştır.
Boşnak halkı ile olan tarihi ve kültürel bağlarımıza, kültürel etkileşime rağmen gıda tüketiminde Boşnaklarla aramızda bazı farklılıklar vardır. Bu farklılıklara savaş sırasında edinilen bazı alışkanlıkları da eklemek gerekir.
Gıda Ürünleri Tercihleri
Boşnakların sebze yemekleri bizim sebze yemeklerimizle aynı olup, zaten sınırlı sayıdaki yemek çeşitlerini börek dahil Osmanlı’ya borçlu olduklarını söylemek mümkündür.
Orta gelirli Boşnakların dışarıda yemek yediği lokantaların hemen hepsi et yemekleri üzerine çalışmakta olup, “cevapi” adı verilen köfte-pide, pirzola, ayran, kola, meyve suyu, daha az olmak kaydıyla, piliç gril, dolma, börek, pirinç pilavı, Begova Çorbası denilen et sulu çorba genellikle halkın yemek yediği lokantalarda (Türkiye’deki döner, iskender veya şiş kebap, pide salonlarının karşılığı) servis yapılan yemeklerdir.
Bosna Hersek’te et tüketimi öylesine yaygındır ki Türkiye’de marketlerde pek rastlanmayan et konservelerini Bosna’da marketlerde kolayca bulmak mümkündür. En çok tercih edilen et buzağı eti (telatina) olup, daha pahalıdır, dana eti ise (juletina) biraz daha ucuzdur. Büyükbaş hayvancılıkta en büyük problem buzağı eti yenmesi nedeniyle büyük ekonomik kayıpların oluşmasıdır.
Boşnak halkı sebzeyi daha çok salata olarak tüketmektedir. Ülkede sebzenin yanı sıra bakliyat tüketimi de son derece az olup, mercimek, nohut, tüketimi yok denecek kadar azdır. Kuru fasulye ve barbunya fasulyesi tüketimleri diğer bakliyata nazaran daha fazladır. Kuru fasulye ağırlıkla Çin Halk Cumhuriyeti’nden, nohut, mercimek de Brezilya ve Arjantin’den ithal edilmektedir. Boşnaklar daha çok iri taneli kuru fasulyeyi tercih etmektedirler. Özetle bakliyat Bosna-Hersek’de fazla tüketilmediği gibi fiyatı da oldukça pahalıdır.
Boşnaklar bizim çokça tükettiğimiz bulgur, irmik gibi gıdaları da tüketmemektedirler. Ancak son zamanlarda bulgurun pazara girmeye başladığı görülmektedir. Pirinç de savaş sırasında çok tüketildiği için çok fazla tercih edilmemektedir.
Türkiye’de olup da Bosna’da bulamayacağınız sebzelerden birisi de enginardır. Boşnaklar, ithalatı büyük ölçüde Türkiye’den yapılan kurutulmuş küçük taneli bamyayı da tercih etmektedirler.
Bosna Hersek’te çay olarak çok uluslu şirketlerin markaları, ürünleri tüketilmekte olup, bu pazarda Türk Çayı yok denecek kadar azdır. Çay Türkiye’de olduğu gibi dökme olarak değil, bardak poşetleri halinde süpermarket raflarında yer almaktadır.
Yine Boşnaklar bizden farklı olarak reçel değil marmelat tüketmektedirler. Geçmiş tarihlerde Bosna’da reçel pazarlamak isteyen bazı Türk firmaları bu nedenle başarısız olmuşlardır.
Marmeladın yanı sıra kakaolu ya da sade fındık ezmesine, tahin helvasına marketlerde sıkça rastlamak mümkündür. Tahin helvasını Türkiye’den ithal eden Ülkede yerli imalatçılar da bulunmaktadır. Bu nedenle ihracatçı Türk firmalarının kaliteye özellikle dikkat etmelerinde yarar vardır.
Bosna Hersek’in denizle irtibatı olmaması nedeniyle taze deniz balığı tüketimleri fazla olmayıp, tatlı su balıkları, konserve ton balıkları ile bu açık kapatılmaktadır. Konserve ton balığı ithalatı Türkiye’den Tayland’a kadar çeşitli ülkelerden gerçekleşebilmektedir.
Boşnakların beslenme alışkanlıklarındaki bir diğer husus ise fazla konserve yemek tüketmiyor olmalarıdır. Bunun sebebi Boşnak Halkın savaş sırasında konserve yemekten bıkmış olmasıdır.
Boşnakların gıda maddeleri tüketimlerindeki bir başka husus ise tereyağı tüketimlerinin margarin tüketiminden çok daha fazla olmasıdır.
Bosna-Hersek’te süpermarket zincirlerinde satışa sunulan gıda maddeleri yöreden yöreye ve etnik yapıya göre bazı değişiklikler gösterebilmektedir. Örneğin Saraybosna’da marketlerde domuz etine pek az rastlanırken ya da hiç rastlanmazken, Mostar’da Hırvatların nüfus olarak yoğun olmaları nedeniyle süpermarket reyonlarında domuz etine çok daha fazla rastlanmaktadır.
Bosna Hersek’te süpermarket raflarında, pazar yerlerinde ve manavlarda sıkça rastlanan Türkiye’den ithal edilmiş Türk gıda ürünleri arasında; bisküvi, çikolata, makarna, tahin helvası, pişmaniye, ton balığı, beyaz peynir, tavuk eti, kuru incir, kuru üzüm, fındık ve diğer kuru yemişler, portakal, mandalina, limon, domates, salatalık, patlıcan, kabak, elma, sofralık üzüm, kavun, karpuz, kurutulmuş bamya gibi gıda maddelerini saymak mümkündür.
Bosna Hersek’e karpuz bir sezonda, önce Yunanistan, sonra Makedonya ve daha sonra Türkiye’den ithal edilmektedir.
Bosna Hersek’te salatalık çok tüketilmekte olup, taze tüketimin yanı sıra turşu olarak da hatırı sayılır bir tüketim vardır.
Yugoslavya’nın dağılmış olmasına rağmen yeni devletlerin günümüzde kendi aralarındaki ticari ilişki eskiden kalma alışkanlıklar ve yakınlık nedeniyle halen çok kuvvetlidir. Bu nedenle de ticarette öncelik kendi aralarında olmaktadır.
Dağılan Yugoslavya’ya ait markaların çoğu halen varlıklarını ve önemlerini korumaktadırlar. Halkın üzerinde çocukluk dönemlerinden kalan güzel hatıralar, güzel izler ya da markaya olan alışkanlık nedeniyle halk alışverişlerinde öncelikle tanıdıkları, bildikleri alışık oldukları markaları, tatları, lezzetleri aramakta, tercih etmektedir. Buna en güzel örnek çikolatada Hırvat malı Crush (Kraş) marka çikolata ürünleridir. Boşnak halkının çocukluklarından beri bildiği, sevdiği bir tat olması nedeniyle bunun ayrı bir önemi olup, her zaman rahatlıkla satın aldıkları, özellikle aradıkları bir markadır. Şüphesiz ki tüketiciye böyle bir alışkanlığı kazandırabilmek için yüksek kalite ve uygun fiyatın büyük önem taşıdığını unutmamak gerekir. Ayrıca ürünlerin çeşitliliği de önem arz etmektedir.
Bugün Bosna Hersek’te tüketilen çikolatanın hemen hemen tümü ithal edilmekte olup, ithalat Hırvatistan, Slovenya, Sırbistan, İsviçre ve Almanya’dan gerçekleştirilmektedir. Bununla birlikte, Türk malı çikolatalar da marketlerde diğer ülke mamulleriyle hem fiyat ve hem de kalite olarak rekabet edebilmektedirler.
Ayrıca Saraybosna’da bir Türk firması (Kent Elit) tarafından büyük bir başarıyla çikolata, şekerleme ve bisküvi üretimi yapılmakta, bütün Bosna Hersek’e pazarlanmakta ve hatta komşu ülkelere ihraç edilmektedir. Perakende satış fiyatları göz önüne alındığında Bosna Hersek’teki çikolata fiyatlarının Türkiye’ye nazaran biraz daha ucuz olduğunu söylemek mümkündür. Bosna Hersek’e Türkiye’den en az beş altı ayrı marka bisküvi ihraç edilmektedir.
Bosna Hersek zeytin ve zeytinyağı için de iyi bir pazardır. Süpermarket raflarında genelde küçük cam kavanozlarda İtalyan ve İspanyol malı zeytin ve zeytinyağına rastlanmaktadır.
Boşnaklar daha çok yeşil zeytini tercih etmekte, süpermarket raflarında siyah zeytinden daha çok yeşil zeytin bulunmaktadır. Sırbistan, Makedonya ve Kosova’da Türk zeytini satılmaktadır ancak Türk zeytini ve zeytinyağı henüz Bosna Hersek’e tam olarak girememiştir. Daha doğrusu dış ticaret istatistiklerinde Türkiye’den Bosna Hersek’e yıldan yıla değişmekle birlikte bir miktar zeytin ve zeytinyağı ihracatı görünmektedir. Ancak süpermarket raflarında, İtalyan, İspanyol markaları gibi diğer ülke markalarının yanında Türk Markalarına pek rastlanmamaktadır. Bosna Hersek pazarının zeytin ve zeytinyağı talebinin yavaş da olsa artış göstermesi beklenmekte olup, Türk markalarının bu pazarda kendine yer edinmesinde yarar vardır.
Süpermarket raflarında sıkça rastlanan gıda maddeleri arasında karışık turşu, salça, ketçap, mayonez, hardal gibi çeşnileri saymak mümkündür. Ancak bu ürünler arasında da Türk markalarına çok rastlanmamıştır. Özellikle süpermarket raflarında Türkiye’nin dünyada rakipsiz olduğu kornişon turşusuna rastlanmamıştır. Bosna’da süpermarketlerde satılan salatalık turşuları iri ve kalın salatalıklardan yapılmaktadır. Mayonez, hardal, ketçap, salça ithal edilmekte olup, hardal Almanya, Avusturya ve Slovenya’dan ithal edilmektedir.
Bosna Hersek’te sebze meyve konserveciliği olmakla birlikte ithalat daha büyük boyuttadır. Ancak Bosna Hersek’te konserveye işlenen ürünler bizim geleneksel konservelerimizden biraz farklıdır. Konserve bamya, zeytin ve diğer konserve sebze meyve ambalajlı olarak ithal edilmektedir.
Hayvancılığın doğal sonucu olarak Bosna Hersek’te süt ve süt ürünleri üretimi vardır ancak, Slovenya ve Hırvatistan’dan da süt ve süt ürünleri ithal edilmektedir. Bosna Hersek’te beyaz peynirin yanı sıra Avrupa ülkelerinde tüketilen peynir çeşitleri de çok tüketilmektedir. Peynircilik büyük ölçüde Travnik’te yapılmakta ancak dışarıdan da ithal edilmektedir. Kiselya’nın da kaymağı meşhurdur. AB’ye üye oluncaya kadar Slovenya süt üretimini sübvanse edip, Bosna’ya ihraç etmekteydi. Ancak Slovenya AB’ye üye olduktan sonra süt üretimini Hırvatlar sübvanse edip, Bosna’ya ihraç etmeye başlamışlardır. Bosna Hersekli Hırvatlar, daha çok Hırvatistan’dan ve Sırbistan’dan mal almayı tercih etmektedirler.
Kısaca, Bosna Hersek’e salça, zeytinyağı, zeytin, ketçap, mayonez dahil hemen her türlü gıda maddesi satılabilir. Burada fiyat ve kaliteye ek olarak özellikle çikolata, şekerleme, bisküvi, makarna gibi ürünlerde çeşit fazlalığının da önemli olduğunu unutmamak gerekir. Halkın % 80’i orta % 20’si üst gelir düzeyine sahip olup, fiyat ve ürün kalitesi buna göre ayarlanmalıdır. Bir örnek vermek gerekirse pahalı İtalyan makarnası Bosna Hersek’in % 15’ine hitap ediyor diyebiliriz.
Boşnakların içki, özellikle de bira tüketimleri yüksektir. Hemen hemen her şehirde bir bira fabrikası vardır. Saraybosna, Bihaç ve Mostar bu şehirlerden bazılarıdır. Ayrıca Belçika (Stella), Hırvatistan (Tuborg) ve Türkiye’den (Efes) , Almanya’dan çeşitli marka biralar ithal edilmektedir. Diğer alkollü içkilerin tümü dışarıdan gelmekte olup, rakı ise evlerde yapılmaktadır.
Bosna’da içkinin yanı sıra sigara tüketimi de çok yüksek olup, Saraybosna ve Mostar’da sigara fabrikaları vardır. Saraybosna – Mostar yolu üzerinde bir kola fabrikası, Saraybosna, Travnik ve Banjaluka’da meyve suyu fabrikaları mevcuttur. İçeceklerin önemli bir kısmı Bosna’da üretilmekte ya da şişelenmektedir. Bununla birlikte sektörde yeni tesislerin kurulmasına ihtiyaç vardır.
Boşnaklar yemeklerinde genellikle ayçiçek yağını tercih etmektedirler. Yerli üretimleri daha doğrusu birkaç sıvı yağ dolum tesisleri olduğu gibi, ithalat da yapmaktadırlar. Sıvı yağ ithalatı genelde Avusturya, Macaristan ve Sırbistan’dan gerçekleşmektedir. Son zamanlarda İtalya ve İspanya menşeli zeytinyağı tüketimi artış eğilimindedir. Sıvı yağ ithalatında daha önceleri uygulanmakta olan prelevmanlar Serbest Ticaret Anlaşmaları (STA) ile kaldırılınca yerli Boşnak üretici bundan hasar almıştır.
Ayrıca margarin fabrikaları da olmayıp, margarin ihtiyacı da ithalat ile karşılanmaktadır. Margarinin yanı sıra bir miktar tereyağı da ithal edilmektedir. Margarin ve tereyağı ithalatı Hırvatistan, Slovenya, Almanya, Avusturya gibi ülkelerden gerçekleşmektedir.
Bütün bunlar ışığında, firmalarımızın birbirlerini fiyat kırarak zarara sokmamaları, pazarı bozmamaya çalışarak kaliteli ürünlerle pay almaya çalışmaları her ülkede olduğu gibi Bosna Hersek’te de dikkat edilmesi gereken bir husustur.
Ambalaj ve Etiketleme
Bosna Hersek standartları ile Türk standartları birbiri ile uyumlu olup, gerek ambalajlamada ve gerekse etiketlemede bir sorunla karşılaşılmamaktadır.
Gıda ve diğer maddelerin sıhhi uygunluğu ile ilgili yasa gıda maddelerinin etiketlenmesi hususunu da düzenlemektedir. Yasaya göre etiket hem perakende satış ambalajının üzerinde ve hem de dökme ambalajın üzerinde bulunmalıdır. Bu etiketlerin üzerinde son kullanma tarihi, gıda katkı maddelerinin tipi, ilave edilen vitaminler, mineraller, ürünün besin değerini artırmak için diğer katkı maddeleri yer almalıdır. Diyet uygulayan kişiler için besin değeri değişikliğe uğramış gıda maddelerinin etiketlerinde bu durum belirtilmelidir. Etiketlerde gıda maddesinin muhtemel tıbbi faydaları yer almamalıdır.
Etiket ya da ambalaj üzerinde “light” ya da “yağı azaltılmış” gibi ibareler kullanmak serbesttir. Ancak etiketlerde tüketiciyi yanlış yönlendirebilecek orijin, miktar ve kalite ile ilgili yazı, resim veya çizim ya da sağlıkla ilgili bilgi olmamalıdır.
Televizyon reklamlarının yanında ülkede kullanılabilecek en önemli reklam aracı bilboardlardır. Yol kenarlarında bulunan bilboardların ulaşılan kitle açısından en etkin reklam araçlarından biri olduğu düşünülmektedir.
Kamu İhaleleri
Kamu ihaleleri ile ilgili olarak T.C. Saraybosna Büyükelçiliği, Ticaret Müşavirliğimizden bilgi alınabilir. Ticaret Müşavirliğimizin iletişim bilgileri aşağıdadır.
Adres: Skenderije 4 71000 Saraybosna / Bosna Hersek
Tel: 00 387 33 665 988
Fax: 00 387 33 208 562
E-Mail: saraybosna@ticaret.gov.tr
web: www.musavirlikler.gov.tr
