Genel Ekonomik Durum
GENEL EKONOMİK DURUM
Ekonomik Yapı
Zambiya, Birleşmiş Milletler (BM) verilerine göre en az gelişmiş ülkeler (EAGÜ) kategorisinde sayılmaktadır. (Bkz. http://unctad.org/en/Pages/ALDC/Least%20Developed%20Countries/UN-list-of-Least-Developed-Countries.aspx ) Bu nedenle, ülkenin gelişiminde uluslararası kalkınma yardımları önemli bir rol oynamaktadır.
Dünya Bankası, Zambiya’yı 2010 yılından bu yana “düşük orta gelir grubu” (lower middle income) ülkeler kategorisinde saymaktadır. Aynı kategorideki diğer Afrika ülkeleri arasından; Gana, Kenya, Nijerya, Kamerun, Sudan, Moritanya, Fas, vb. ülkeler sayılabilir. (Bkz. https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519 )
Ülke ekonomisi, yapısal çeşitlilik bakımından sınırlı olup, ağırlıklı olarak tek tip ürüne (mısır) ve tek tip madene (bakır) dayanmaktadır. Mısır, halkın temel besin kaynağıdır. Bakır ise ülke ekonomisinin belkemiğini oluşturmaktadır. Daha çok uluslararası piyasalarda belirlenen bakır fiyatları, Zambiya ekonomisini doğrudan etkilemektedir. Bu bağlamda, mısır ve bakır fiyatları, sosyal ve ekonomik refahın belirleyicisi konumundadır.
GSYİH’nin yaklaşık %15’i madencilik ve taş ocağı vb. bağlı sektörlerden, yaklaşık %15’i müteahhitlik ve gayrimenkul sektörlerinden, yaklaşık %10’u tarım (balıkçılık ve orman ürünleri dâhil), yaklaşık %8 imalat sektöründen ve geri kalanı ise perakende mağazacılık/toptancılık (yaklaşık %20), ulaştırma/depolama, eğitim, finansal hizmetler vb. hizmet sektörlerinden oluşmaktadır. Zambiya’da çalışan nüfusun çoğunluğu (>%50) hizmet sektöründe, yaklaşık %15’i tarım, %12’si madencilik ve yaklaşık %10’u imalat sektörlerinde istihdam edilmektedir.
Zambiya’nın en önemli ihraç malları arasında, bakır, kobalt, kurşun, çinko vb. doğal kaynaklar geçmekte olup; ardından, tütün, şeker, tahıl gibi işlenmemiş çeşitli tarımsal ürünler sayılmaktadır.
Ülkenin en çok ithal ettiği ürünler arasında ise, yakıt vb. enerji ürünleri, sanayi (mamül) ürünler ile çeşitli mekanik/motorlu araçlar, yedek parçalar ve çeşitli makinalar sayılmaktadır.
Ekonomideki en ciddi sorunlar arasında kamu borçlarının düzeyi ve sürdürülebilirliği belirtilebilir.
Ülkede, uluslararası finansman ve yapısal reform ihtiyacı önemini korumaktadır. Bu nedenle, ekonominin çeşitlendirilerek güçlendirilmesine ve maden sektörüne bağımlılığını azaltmaya yönelik çalışmalar, yatırımlar ve kalkınma projeleri önem arz etmektedir. 7. Ulusal Kalkınma Planında (2017-2021) ekonomiyi çeşitlendirmeye yönelik çeşitli adımlar açıklanmaktadır.
Faydalı Linkler:
Zambia Central Statistical Office
Seventh National Development Plan
http://www.mof.gov.zm/index.php/economic-reports/viewcategory/100-seventh-national-development-plan
Zambia Investor Guide 2016:
www.zda.org.zm/cost/en/Investment
Facts About Zambia:
www.zda.org.zm/cost/en/Investment/Facts%20About%20Zambia
Economic Review:
www.zda.org.zm/cost/en/Investment/Facts%20About%20Zambia/Economic%20Review
Cost of Doing Business:
www.zda.org.zm/cost/en/Cost%20of%20Doing%20Business
Ekonomi Politikaları
Önceleri yabancı sermayenin elinde bulunan maden işletmeleri, 1969’dan itibaren zamanla devletleştirilmiştir. 90’lı yılların başlarından bu yana süregelen ekonomik politikalar kapsamında ise ülkede “serbest piyasa ilkeleri” ciddi düzeyde uygulanmaktadır. Ancak kamu sektörü halen ekonomide önemli bir yer tutmaktadır.
Ülkede, yabancı yatırımcılara yönelik olumlu bir tutum bulunmaktadır. Ülkede şirket kurmak oldukça sade prosedürlere tabidir. Ancak yabancı yatırımcıların, yerel işgücünü tercih etmesi ve yerel çalışanlara mesleki eğitim imkânı sağlaması beklenmektedir. Bu bağlamda, işçi vizesi uygulamaları dikkat edilmesi gereken önemli bir alandır.
Zambiya iç piyasasında faal yabancı yatırımcı ülkeler arasında, Çin Halk Cumhuriyeti, Güney Afrika Cumhuriyeti, Mısır ve Hindistan öne çıkmaktadır. Avrupa (İtalya, Yunanistan, Almanya, vb.) ve Ortadoğu (Lübnan, Ürdün, vb.) kökenli firmalar da bulunmaktadır.
Zambiya, BM kayıtlarına göre EAGÜ statüsünde olup, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) üyesi olan 36 ülkeden biridir. (Bkz. www.wto.org/english/thewto_e/whatis_e/tif_e/org7_e.htm) Ülke, aynı zamanda, COMESA (Güney ve Doğu Afrika Ortak Pazarı), SADC (Güney Afrika Kalkınma Ortaklığı) gibi bölgesel ticari örgütlenmelere üyedir.
Zambiya, “Tripartite Serbest Ticaret Anlaşması”nı da imzalamış olup, bahsekonu anlaşma kapsamında SADC, COMESA ile EAC (Doğu Afrika Ortaklığı) kapsamında bölge ticaretinin serbestleştirilmesine ilişkin olarak hâlihazırda elde edilmiş kazanımların ilerletilmesi ve nihayetinde mal ve hizmet bakımından tek bir pazar oluşturulması hedeflenmektedir.
Bu bağlamda, Zambiya’nın gerek Sahra-altı Afrika ülkeleriyle gerek diğer ülkelerle ilişkilerinde uluslararası ticaret önemli bir rol oynamaktadır. Önde gelen uluslararası ticaret ortakları arasında İsviçre, Güney Afrika Cumhuriyeti, Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Çin Halk Cumhuriyeti ve Hindistan sayılabilir. Son dönemlerde ise özellikle Kongo Demokratik Cumhuriyeti, Kenya ve Angola gibi Sahra-altı Afrika ülkeleri; Suudi Arabistan, Kuveyt ve BAE (Birleşik Arap Emirlikleri) gibi Ortadoğu ülkeleri ve Singapur gibi Uzakdoğu ülkeleriyle gelişen ticari bağlar dikkati çekmektedir.
Zambiya, net ithalatçı bir ülkedir. Bakır fiyatlarındaki artışa ve artan üretime bağlı olarak 2018-2022 yılları arasında ticaret açığının yerini ticaret fazlasına bırakması beklenmektedir.
Ekonomideki en ciddi yapısal sorun olarak borçların sürdürülebilirliği ve ekonominin tek tip ürüne (bakır ve mısır) dayanıyor olması belirtilebilir.
Mevcut ekonomik olumsuzluklara rağmen Zambiya ekonomisi, genel olarak hızlı bir değişim ve gelişme yolundadır. Başkent Lusaka, bölgenin en hızlı büyüyen şehirlerinden biridir.
Komşu ülkelerle kıyaslandığında iş seyahatleri ve yatırım ziyaretleri bakımından güvenli bir konumda bulunmaktadır. Örneğin, bkz. https://www.travelriskmap.com
Tarım
Zambiya, Sahraaltı Afrika’daki su kaynaklarının yaklaşık %40’ına ve verimli sulak tarım arazilerine sahiptir. Ülkenin belli başlı tarım ürünleri arasında mısır, tütün, yerfıstığı, pamuk ve şeker sayılmaktadır. Ayrıca, fasülye, soya fasülyesi, ay çiçeği ve kaju üretimi önem kazanmaktadır.
Ülkede tarım sektörünün en önemli sorunları arasında; finansmana erişim, üretim girdilerinin makul fiyatlanmaması, rekabetçi ve küresel ürün pazarlarına erişim zayıflığı, katma değer yaratmaya dönük tesisleşmede yetersizlik, soğutmalı taşımacılık hizmetlerinde eksiklik ve iklim değişikliği sayılmaktadır.
Zambiya Kalkınma Ajansı, agro-işleme sektörünü, “öncelikli sektör” olarak belirlenmiştir.
Madencilik
Zambiya ekonomisinin belkemiğini bakır ve bakır ürünleri oluşturmaktadır. Zambiya, dünyanın önde gelen bakır üreticisi ve ihracatçılarındandır. GSYİH’nin yaklaşık %15’i, ihracat gelirinin yaklaşık % 70’i ve vergi gelirlerinin %20’si ham ya da yarı mamül bakır ürünlerinden kaynaklanmaktadır. Ülke, kobalt, nikel, manganez, altın ve gemstones gibi diğer maden rezervleri açısından da oldukça zengindir.
Uluslararası Emtia ve Metal Borsalarındaki bakır fiyatlarında meydana gelen değişiklikler, ulusal para birimi Kıvaça & Dolar paritesi başta olmak üzere, Zambiya ekonomisini birçok yönden doğrudan etkilemektedir.
İmalat
İmalat sektörünün ülke ekonomisindeki payı oldukça sınırlıdır. Bu nedenle, Zambiya Kalkınma Ajansı tarafından imalat sektörü, “öncelikli sektör” olarak belirlenmiştir.
Ülkedeki imalat sektörü, Zambiya İmalatçılar Derneği ( https://zam.co.zm/ ) tarafından temsil edilmektedir. Dernek üyeleri arasında, agro-işleme, yapı malzemeleri, metal işleme, gıda & içecek, deri, tekstil, plastik, un değirmeni, ahşap ürünler ve kimyasallara ilişkin imalatçı firmalar yer almaktadır.
Enerji
Gerek kentsel gerek kırsal bölgelerde yaşayan nüfusun elektrik şebekesine erişimi sınırlıdır. Enerji nakil hatları, nitelik ve nicelik bakımından yetersizdir. Elektrik kaynaklarının büyük çoğunluğu hidroelektrik kaynaklı olup, elektrik arzı ve günlük elektrik tüketimi iklim değişikliklerinden ve yağış düzeyindeki değişikliklerden doğrudan etkilenmektedir.
Bankacılık ve Finans
Dünya Ekonomik Forumu Global Rekabet Raporu’na göre Zambiya’da iş ortamının en önemli sorunu “finansmana erişim” olarak kaydedilmektedir.
Ülkedeki bankacılık piyasasında faaliyet gösteren önemli bankalar arasında; Zambia National Commercial Bank, Barclays Bank, Stanbic Bank ve Standard Chartered Bank sayılabilir.
Ayrıca, Çin ve Hindistan tarafından kurulan “Bank of China”, “Indo-Zambia Bank” gibi bankalar da bulunmaktadır. Ülkedeki diğer bankalardan, Citibank, Ecobank vb., enerji verimliliği yatırımlarına yönelik krediler gibi yenilikçi ürünleriyle piyasayı hareketlendirmektedir.
Ülkede kayıtlı bankaların veya banka dışı finansal kuruluşların (Leasing şirketleri, Yapı dernekleri (Building Societies), Mikro-Finans Kurumları, Kalkınma Bankası) irtibat bilgilerine Merkez Bankası (Bank of Zambia) internet sayfasından ulaşılabilmektedir: www.boz.zm
